Dongeng Bahasa Sunda: Pengertian, Ciri-Ciri, dan Contohnya

Dari sekian banyak kesenian dan kebudayaan yang terkenal dari Provinsi Jawa Barat, dongeng merupakan salah satunya. Beberapa kisah turun temurun dari Tatar Sunda ini bahkan tersohor sampai ke seluruh Indonesia, seperti "Si Kabayan" dan "Sasakala Gunung Tangkuban Parahu".

Dikutip dari buku Rancagé Diajar Basa Sunda Kelas X yang diterbitkan oleh Pustaka Jaya, dongeng adalah salah satu golongan cerita berbentuk prosa yang diturunkan dari generasi ke generasi dan disebarkan dari mulut ke mulut.

Berbeda dengan carpon, dongeng tidak mengenal penulis dan penciptanya. Selain itu, kisah yang terjadi pada dongeng juga biasanya berbentuk fiksi dan tidak masuk akal.

Banyak dongeng yang mengisahkan hewan yang dapat berbicara hingga benda yang dapat berubah menjadi sebuah bagian dari bumi dan alam, seperti gunung.

Berdasarkan kisah dan pesan moralnya, dongeng dapat dibagi menjadi empat jenis. Pertama, terdapat dongeng yang menceritakan sebuah masyarakat beserta sejarahnya seperti "Prabu Siliwangi" dan "Si Kabayan".

Kemudian, terdapat pula dongeng yang mengisahkan kehidupan binatang seperti "Lutung Kasarung dan Purbasari" serta "Sakadang Kuya Mamawa Imah".

Setelah itu, terdapat dongeng yang menceritakan asal usul sebuah tempat atau barang seperti "Sasakala Paré" dan "Sasakala Gunung Tangkuban Parahu". Terakhir, terdapat dongeng yang mengisahkan makhluk-makhluk halus seperti "Kuntilanak" dan "Munjung".

Terdapat beberapa unsur dalam dongeng, yaitu tema, latar tempat, latar suasana, latar waktu, tokoh dan watak, alur cerita, serta pesan moral.

Agar semakin memahami materi dongeng dalam Bahasa Sunda, simak 5 dongeng yang telah dihimpun oleh detikJabar dari berbagai sumber.

1. Lutung Kasarung jeung Purbasari

Dina jaman kapungkur, di tatar pasundan aya hiji karajaan anu di pimpin ku saurang raja anu wijaksana, namina nyaéta Prabu Tapak Agung. Prabu Tapak Agung ngagaduhan dua anak awéwé anu geulis, namina Purbararang sarta adi na Purbasari.

Dina wanci ngadeukeutan ahir hayatnya, raja Prabu Tapak Agung nunjuk Purbasari, putri bungsu na pikeun nga gentosan jabatana. "Abdi atos sepuh teuing, waktuna abdi turun tahta," ceuk raja Prabu.

Di lain sisi, Purbararang nu mangrupakeun kakana purbasari manéhna henteu satuju adina diangkat ngagantikeun Bapana. "Abdi putri anu kedah bapa pilih, kuduna abdi anu ngagantikeuna," ceuk Purbararang naroskeun ka tunangan na, nu namina Indrajaya.

Ku sabab sirik, Purbararang teras ngagaduhan niat joré ka Purbasari. Manéhna manggihan saurang nini sihir kanggo nyilakakeun Purbasari. Nini sihir éta nyieun Purbasari kulitna barobah jadi kaayaan totol-totol hideung.

Saentos kitu, Purbararang janten gaduh alesan kanggo ngusir kakana. "Jalma anu dikutuk sepertos maneh, henteu pantes jadi saurang Ratu!" ceuk Purbararang.

Saterusna, manéhna nitah saurang Patih kanggo ngasingkeun Purbasari ka hiji leuweung. Satepina di leuweung, patih éta ngarasa karunyaeun ka Purbasari, sarta anjeuna mangnyieun keun hiji pondok kanggo Purbasari.

Anjeuna oge masihan naséhat ka Purbasari. "Sing Tabah Tuan Putri. Cocobi ieu tangtos pasti lekasan, Anu Maha Kawasa sareng Putri," ceuk Patih. "Hatur nuhun," bales Purbasari.

Salila di leuweung, Purbasari ngagaduhan seueur rerencangan nu mangrupakeun sasatoan anu balalager ka manéhna. Diantara sasatoan, aya hiji monyét anu buluan hideung nu misterius namina nyaéta Lutung Kasarung.

Nanging, monyét éta anu manawi paling perhatian ka Purbasari. Lutung Kasarung terus ngahibur Purbasari, masihan kekembangan anu endah sarta buah-buahan.

Dina wanci onggal wengi, di bulan purnama, Lutung Kasarung mapah ka tempat anu sepi teras anjeuna ngalakukeun semedi. Manehna ménta hiji hal ka Déwata. Ieu ngabuktikeun yen Lutung Kasarung teh sanes makhluk biasa.

Dina semedi éta, taneuh nu aya di dekeut Lutung kasarung barobah jadi hiji telaga alit, cai na herang kacidaan. Cai na ngandung ubar anu seungit pisan.

Enjing poéna, Lutung Kasarung manggihan Purbasari sarta nitah Purbasari ibak di telaga eta. "Naon mangpaatna pikeun abdi?" pikir Purbasari.

Nangging, anjeuna nurutkeun waé. Teu lami sanggeus manéhna nyeburkeun awakna. Kulitna barobah jadi bersih sarta geulis sepertos harita deui. Purbasari rewas pisan dicampur ku hawa atoh sabot manéhna ngaca di talaga eta, kulitna bisa mulus deui.

Dina wartos lain di karajaan, Purbararang mutuskeun bade ningali kakana nu aya di leuweung. Manéhna mangkat sareng tunangana Indrajaya sarta para pangawalna.

Satepina di hutan, Purbararang manggihan adina si Purbasari. Purbararang teu percaya ningali adina tiasa jadi geulis deui kos harita.

Purbararang embungen éléh, teras anjeuna ngajak Purbasari nitah ngadu papanjang-panjang buuk. "Saha anu paling panjang buukna, manehna anu menang!" saur Purbararang.

Mimitina Purbasari alimeun, nanging Purbararang teras-terasan ngadesek. Nah pas ditingali, buuk Purbasari malah nu lewih panjang ti Purbararang.

"Kajeun ayena abdi éléh, nanging ayeuna hayu urang paganteng-ganteng tunangan, tah ieu tunangan abdi", saur Purbararang sabari nyampeurkeun ka Indrajaya. Purbasari mimitina gelisah da lantaran kabingungan.

Ahirna, Purbasari narik panangan Lutung Kasarung. Lutung Kasarung ajol-ajolan kawas mangmenangkeun Purbasari. Purbararang seuri nyalakatak ngabahak-bahak. "Jadi monyét éta tunangan manéh?" saur Purbararang.

Dina wanci éta oge, Lutung Kasarung teras geura semedi sakedap, sarta lumangsung barobah jadi lalaki anu ganteng kacidaan, lewih-lewih ganteng ti Indrajaya.

Sadaya nu aya didinya rewasen ningali kajadian éta. Purbararang ahirna ngaku kaéléhan nana, sarta ménta maaf pikeun kalepatan salila ieu ka purbasari.

Manéhna ménta dihampurakeun sagala kasalahan nana ka purbasari, sarta ménta supardos henteu dihukum. Purbasari anu bageur, langsung ngahampurakeun sagala kasalahan kakana Purbararang.

Sanggeus kajadian eta, ahirna maranéhna sadaya balik ka karajaan. Purbasari ahirna jadi saurang ratu, di réndéngan ku saurang lalaki idamana. Lalaki éta teu lain anu salila ieu maturan Purbasari salami di leweung, nyaéta Lutung Kasarung.

2. Si Kabayan Ngala Nangka

Dina hiji mangsa, Si Kabayan keur leleson barijeung ngalamun di harepeun rorompokanana, saliwat oge mikiran roay, tutut sareng lauk anu diala kamari.

"Kabayan pang ngalakeun nangka. Pilihan anu kolot buahna," parentah mitohana ka Si Kabayan.

Jung we Si Kabayan mangkat ka kebon. Saentos dugi ka kebon, Si Kabayan ningalian tangkal nangka anu buahan. Ajeunna milarian buah nu geus kolot. Teu pati lami Kabayan ningali hiji nangka nu kolot tur ageung. Teras we diala. Ku sabab eta nangka teh ageung, Kabayan teu kuateun nangkatna.

"Ieu mah hese nyandakna moal kaduga abdi mah," Kabayan nyarios dina hatena.

"Kumaha cara nyandakna ieu teh" saurna deui.

Ku sabab kebon teu pati jauh sareng walungan, eta nangka dipalidkeun ku Si Kabayan.

"Jung balik ti payun, pan geus gede," parentah Kabayan ka nangka. Tuluy we Si Kabayan balik ka imah.

Barang dugi ka imah, Si Kabayan ditaros ku mitohanana.

"Kenging teu nangka teh kabayan?" tanya mertuanya.

"Enya kenging atuh, nya ageung, kolot deui," saur Kabayan.

"Mana nangkana? Geuning anjeun datang lengoh," tumaros mitohana.

"Har naha teu acan dugi kitu? Padahal geus balik ti payun tadi," tembal Kabayan.

"Ari anjeun tong bobodoran, teu aya caritana nangka bisa balik sorangan," mitohana rada bendu.

"Hah, nu bodo mah nangka atuh, geus kolot teu apal jalan balik," saur ceuk kabayan tuluy we bari ngaleos.

3. Sangkuriang - Sasakala Gunung Tangkuban Parahu

Kacaritakeun di kayangan aya sapasang déwa jeung déwi anu nyieun kasalahan. Tuluy Sang Hyang Tunggal ngahukuman ka éta déwa déwi ku cara diturunkeun ka alam dunya kalawan wujud sato.

Déwa dikutuk jadi anjing anu dingaranan si Tumang. Sedengkeun déwi jadi begu atawa céléng, ngaranna Céléng Wayung Hyang atawa Wayungyang. Éta déwa déwi téh tapa bari ménta ka Sang Hyang Tunggal supaya dibalikeun deui kana wujud asalna.

Kakocapkeun aya hiji raja anu jenenganna Sungging Perbangkara keur moro di leuweung. Éta raja téh kahampangan tuluy diwadahan dina daun caring. Ceuk sawaréhna aya ogé nu nyebutkeun diwadahan kana batok.

Cai kiih raja téh diinum ku Wayungyang. Alatan ngimum cikiih raja téa, anéh bin ajaib Wayungyang tuluy ngalahirkeun orok awéwé geulis pisan.

Éta orok téh kapanggih ku raja tuluy dibawa ka karaton jeung dibéré ngaran Dayang Sumbi. Dayang Sumbi beuki gedé kawalan manéhna jadi awéwé anu geulis kawanti-wanti, endah kabina-bina. Para ratu mikayungyung mara ménak mikaresep.

Malah loba pisan raja jeung pangéran anu datang ngalamar. Ngan saurang gé euweuh nu ditarima ku Dayang Sumbi. Antukna para raja téh parasea jeung baturna.

Dayang Sumbi ménta disingkurkeun ka hiji pasir. Manéhna dibaturan ku anjing anu ngaranna si Tumang. Dina hiji mangsa Dayang Sumbi keur nenun, torompongna ragrag. Manéhna embung nyokot, tuluy waé nyarita bari teu dipikirkeun heula.

Jangjina, sing saha nu mangnyokotkeun éta torompong, lamu lalaki rék dijieun salaki, lamun awéwé rék dijieun dulur.

Si Tumang nyokot éta torompong tuluy dibikeun ka Dayang Sumbi. Daék teu daék Dayang Sumbi kudu nohonan jangjina. Manéhna antukna ngawin si Tumang.

Dina bulan purnama, si Tumang téh bisa robah jirim jadi wujud aslina nyaéta déwa anu kasép ngalempéréng konéng. Dayang Sumbi ngimpi sapatemon jeung déwa anu kasép, tug padahalmah éta téh wujud asli si Tumang.

Dayang Sumbi tuluy boga anak lalaki ngaranna Sangkuriang. Éta budak téh kasép jeung kuat kacida.

Hiji waktu Dayang Sumbi hayang ati mencek, manehna nitah Sangkuriang jeung si Tumang pikeun moro ka leuweung.

Geus sakitu lilana moro, Sangkuriang can meunang kénéh waé. Anu akhirna Sangkuriang nempo céléng meni lintuh lumpat. Sangkuriang nitah si Tumang ngudag éta céléng, ngan si Tumang teu ngagugu kusabab manéhna nyahoeun éta céléng téh Wayungyang, ninina Sangkuriang.

Sangkuriang ambek tur bingung. Teu antaparah deui si Tumang dipeuncit tuluy diala atina. Dayang Sumbi ngadahar ati bangun nikmat. Ngan saenggeusna nyaho ati anu didahar téh ati si Tumang, Dayang Sumbi kacida ambekna.

Sangkuriang ditakol tarangna ku cukil tina batok, tuluy Sangkuriang indit ti imah. Dayang Sumbi kaduhung kareureuhnakeun, manéhna nyusul néangan Sangkuriang ngan nu ditéangan geus lunta jauh.

Dayang Sumbi ménta ka Sang Hyang Tunggal sangkan dipanggihkeun deui jeung anakna. Manéhna ogé tapa bari mutih, saukur ngadahar dangdaunan jeung lalab atah.

Ti harita Sangkuriang aprak-aprakan ngalalana ngurilingan dunya, guguru ka nu sakti. Sababaraha tahun gé Sangkuriang ngajanggélék jadi pamuda anu sakti mandraguna. Sanggeus sakitu lilana lumampah ka tebéh kulon, antukna anjog deui ka wétan.

Sangkuriang patepung deui jeung Dayang Sumbi. Ngan teu nyahoeun yén étatéh indungna, kusabab kaayaan Dayang Sumbi angger ngora jeung geulis. Sihoréng éta téh balukar tina tapa jeung mutih. Dayang Sumbi ogé can nyahoeun pamuda kasép éta éeh Sangkuriang, anakna.

Dayang Sumbi jeung Sangkuriang tuluy silih pikacinta. Dina hiji mangsa, nalika Sangkuriang keur léléndéan, ku Dayang Sumbi disisiran buukna. Teu dihaja Dayang Sumbi manggih céda urut ditakol dina sirah Sangkuriang.

Dayang Sumbi kagét kusabab éta lalaki nu dipikacinta téh gening anakna. Ku Dayang Sumbi dicaritakeun anu saenyana. Ngan Sangkuriang keukeuh hayang ngawin Dayang Sumbi.

Dayang Sumbi satékah polah nolak kahayang Sangkuriang. Antukna nyieun siasat, méré tanjakan pikeun nyieun parahu jeung talaga dina waktu sapeuting ku cara mendet Citarum. Ku Sangkuriang disanggupan.

Sangkuriang dibantuan ku dedemit migawé sarat anu dipénta ku Dayang Sumbi. Parahu dijieun tina tangkal kai anu gedé ti belah kulon. Régangna ditambrukeun di belah wétan.

Liwat tengah peuting talaga jeung parahu téh ampir jadi. Dayang Sumbi tagiwur, inggis talaga jeung parahu anggeus dina peuting harita.

Dayang Sumbi ngadua tuluy mébérkeun boéh bodas di belah wétan. Boéh téh ngaluarkeun cahaya ngempur lir ibarat fajar. Tuluy nakolan lisung niru-niru nu keur nutu isuk-isuk.

Para dedemit lalumpat kabur, Sangkuriang kacida napsuna. Parahu anu ampir anggeus ditalapung nepika hiber tuluy nangkub di belah girang ngajanggélék jadi Gunung Tangkuban Parahu.

Talaga dibedahkeun nepika saat kiwari cenah jadi dayeuh Bandung. Atuh cocokna dicokot tuluy dialungkeun ka kulon robah jadi Gunung Manglayang. Sedengkeun liang Citarum ngaranna nelah nepika ayeuna Sanghyang Tikoro.

Dayang Sumbi diudag-udag ku Sangkuriang nu geus ilang akal séhatna. Dayang Sumbi ampir beunang katéwak di Gunung Putri ngan kaburu ngadu'a ka Sang Hyang Tunggal supaya disalametkeun. Antukna Dayang Sumbi rubah jirim ilang warna jadi kembang jaksi. Sedengkeun Sangkuriang leungit (ngahiyang) sanggeus nepi ka Ujung Berung.

4. Sakadang Kuya Mamawa Imah

Jaman baheula, di hiji patempatan nu ngawates ka sisi walungan, aya sakadang kuya keur meresihan sisi-sisi kebon nu kahieuman ku tangkal nu ngajajar jadi pager. Gobras-gobras dicacar maké congkrang. Si Ambu kuya keur ngaliwet di kolong saung ranggon. Liwet ditumpangan ku peda beureum, maké salam, séréh, bawang beureum. Teu lila kaambung seungit.

"Ambu, asak liwet téh?" Pa Kuya ngagorowok.

"Asak, Bapa!"

Pa Kuya nyampeurkeun ka saung.

Di pasir, kuya téh ngebon ngahuma. Talingtrim baé hirupna. Sakapeung-kapeungeun sok aya babaturan Pa Kuya nu sarua ngahuma.

Pihujaneun geus ngagayot hideung di langit beulah kidul. Gebrét hujan gedé. Kitu deui, angin ngagalebug. Jigana angin puyuh duka puting beliung. Angin téh ngapungkeun saung. Awut-awutan. Kajadian kitu téh geus sababaraha kali. Puguh baé matak capé, matak rieut. Tapi, Pa Kuya sok ngoméan deui-ngoméan deui imahna.

Pa Kuya jeung Ambu Kuya, ahirna sok malikir kumaha carana sangkan imahna teu beunang ku musibah. Karasana geus capé.

Keur kitu aya nu pupuntenan dina papanggé. Singhoréng sakadang monyét, sobatna. Sanggeus lila ngobrol, sakadang kuya nanyakeun, kumaha carana nyieun imah nu aman.

"Kieu wae atuh Pa Kuya, Ambu kuya, imah téh kudu nu bisa dibabawa"."Dibawa kumaha?" Kuya ngarasa héran.

"Sok jieun imah sasoranganeun-sasoranganeun!"

Sanggeus kitu kuya nyieun imah dibantuan ku monyet. Imah geus anggeus."Terus kumaha?"

"Tah bagian hareup diliangan sasiraheun baé. Supaya, bisa ngelok nyumputkeun sirah. Kitu deui, bisa nololkeun sirah. Jadi, bisa nolol nempo ka luar, jeung bisa nyumputkeun sirah bari ngelok.

Sanajan mimitina mah ugal-ugil merenahkeun imah dina tonggong téh, ahirna si kuya ngarasa aman ngagandong imah téh. Malah nepi ka ayeuna. Salian ti sakadang kuya apan si penyu di laut ogé mamawa imah. Sakadang kuya, béak nganuhunkeun ka sobatna, sakadang monyét.

5. Sasakala Situ Bagendit

Baheula geus rébuan taun ka tukang aya hiji randa beunghar nu katelah Nyi Endit. Ieu téh saenyana mah ngaran nénehna, da ngaranna sajatina mah Nyi Bagendit. Manéhna téh kacida pisan kumedna. Geus taya nu bireuk deui kana ka kumedannana. Salian ti pakacar-pakacarna mah tara aya nu lar sup ka imahna. Éstuning lain babasan éta mah hirup nyorangan téh.

Kajaba ti teu aya anu ngawawuhan, Nyi Endit téh émang jalma nunggul pinang, geus teu kadang warga, hirup téh éstu nunggelis. Ari beungharna téa mah tétéla. Béh kebonna béh sawahna, imahna gé panggedéna di salembur éta mah. Turug-turug ngahaja mencilkeun manéh, ngababakan di tengah pasawahan, nu upluk-aplak.

Maksudna teu aya lain, ku bawaning embung campur jeung babaturan, da sieun kasoro téa. Teu kitu mah atuh moal disebut medit. Kacaturkeun basa usum panén. Di ditu di dieu ceuyah anu dibaruat. Ka sawah Nyi Endit ogé réa nu gacong. Ari saréngsé dijieun jeung sanggeus paréna di kaleuitkeun, sakumaha tali paranti, Nyi Endit nyieun sedekah ngondang lebé jeung sawatara tatanggana.

Popolahna saniskara ku sorangan, teu aya nu ngabantuan. Barang geus tarapti, sakur nu mantuan ngakut tuluy diondang, ngariung tumpeng. Atuh nu ngariung téh nepi ka aya ratusna, tapi sadia tumpengna teu sabaraha, nepi ngan sakotéap geus bérés bari tingkaretap kénéh.

Keur meujeuhna balakecrakan, solongkrong aya aki-aki bongkok nu nyampeurkeun. Ku pribumi teu ditarik teu ditakon, nya pok aki-aki waléh, yén teu kawawa ku lapar, sugan aya sih piwelas. Ari kitu téh Nyi Endit bet nyarékan, nyeklek-nyeklekkeun, pajarkeun téh tau aya ka éra, teu ngahutang gawé, ménta bagéan. Tungtungna nepi ka pundung, aki-aki dititah nyingkah. Cindekna mah geus lain picaritaeun.

Aki-aki indit bari jumarigjeug, bangun teu nangan. Méméh indit manéhna ngomong kieu: "Sagala gé boh ka nu hadé boh ka nu goréng, moal taya wawalesna." Ngomongna kitu téh kasaksian ku sakur anu aya di dinya. Saréngséna nu dalahar tuluy amit rék baralik. Kakarak gé pating laléos, rug-reg ngarandeg, sabab aya nu tinggarero: "Ca'ah! Ca'ah!" cenah.

Henteu kanyahoan deui ti mana datangna éta cai, ngan leb baé pakarangan Nyi Endit téh geus ka keueum, atuh kacida ributna jalma-jalma geus teu inget ka diri batur, asal salamet dirina baé. Nyi Endit gé nya kitu, niat rék nyingkirkeun cai, tapi barang kaluar ti imahna, cai téh nepi ka lir ombak laut ting garuling ka palebah Nyi Endit. Imahna terus ka keueum méh laput.

Nyi Endit angkleung-angkleungan, bari satungtung bias mah teu weléh-weléh sasambat ménta tulung. Tapi henteu kungsi lila jep baé jempé, sihoréng geus tikerelep.

Imahna gé geus teu ka tembong. Sumawonna sawahna nu upluk-aplak geus aya di dasar cai. Lembur sakuriling bungking geus robah ngarupa jadi situ, anu nepi ka ayeuna katelah Situ Bagendit téa.